Alaattin Topçu
Hikâye budur ya…
Andrey Platonov’a ilişkin Memnun Moskova isimli bir roman, Metis Yayınları etiketiyle 2012 tarihinde okura su-nulmuş. Kitabın kıssasına geçmeden evvel, müellifin kıssasına odaklanalım. Kısa ve özet. Kitabın özgeçmiş sayfasından yorumlayarak…
Andrey Platonov, 1899’da Voronez yakınlarında dünyaya gelir. İç savaş sırasında Kızıl Ordu’da misyon alır (Metis editörlerine nazaran, savaşır). Daha sonra elektrik mühendisi ve arazi ıslahı uzmanı olarak çalışır. 1918’den itibaren (yani hem Ekim İhtilali gerçekleştiği hem de Birinci Paylaşım Savaşı sona erdiği ancak çalkantıların sürat kesmediği bir dönemde) “çeşitli gazete ve mecmualarda makale, şiir ve denemeleri yayımlanmaya başlar”.
1926 sonrasında (yani Lenin’in vefatından kısa bir müddet sonra) ise kısa hikayeleri göze çarpar… Yeteneği Maksim Gorki tarafından keşfedilir fakat Stalin ve pek çok eleştirmen/kişi tarafından keşif “ani bir kararla” sona erdirilir!…
1950 sonlarına hakikat, yani Stalin sonrası periyotta yapıtları tekrar yayımlanmaya başlar. Lakin “Başlıca yapıtları 1989 yılına dek yasaklı kalır. KGB’nin ‘edebiyat arşivi’nin kısmen halka açılmasıyla gün ışığına çıkan Keyifli Moskova Rusçada birinci kere 1991 yılında yayımlanır”…
Andrey Platonov, neden hem Kızıl Ordu’da hem yazarlık/gazetecilik “kariyerinde” ani yükselişler ve düşüşler yaşar? Gerçekte yeteneği mi sönümlenmeye başlamıştır yoksa öteki saikler mi işbaşındadır? Anlaşılan o ki “başka saikler” her vakit için öldürücü darbeleri vurabilme maharetine, lüksüne, gücüne sahiptir. Dolaylı ya da direkt bu sistem tarih boyunca her vakit işbaşında kalmıştır; o gitmiş, şu gelmiş problemi değil, tek sözle “sistemin kurgusu” bu türlü olduğu için. Otoriter rejimlerin mantığı öbür türlü çalışmadığı için… Düzgün polis/kötü polis, yumuşak despot/sert despot da bu işin seyrüsefer halindeki yüzü. Her alanda olduğu üzere bilhassa edebiyat alanında da harikulade işlere imza atmıştır, atmaktadır, atacaktır… Lokal ve global sistemlerin “oyunları” sahnelenmese halimiz kaç olurdu!…
KİTABA DÖNECEK OLURSAK
Kitaba dönelim… Memnun Moskova, Andrey Platonov üzere ne yükselişe geçebilir ne de inişe… Tüm bunlar için evvel KGB’nin “edebiyat arşivi” hapishanesinin kapıları açılması gerekiyordur zira. Bu da Rusya’ya hakikat düzgün “gelmeyen” komünizmin sahneden büsbütün çekilmesi tarihi olan 1989’a denk düşer; özgürlük için birtakım “yenilikler” zaruridir zira. “Mutlu” Rusya’da 1991’i, “mutlu” Türkiye’de ise 2012’yi bekler okurla buluşmak için. Bir kuş özgür kalmıştır lakin bu kuş artık ne kadar “mutlu”dur, bunu birazdan tartışma konusu edineceğiz.
“NASIL KEYİFLİ OLUNUR?”
Bir sonraki “mutlu hikâyemize” geçmeden evvel Epiktetos’un İnsan ‘Nasıl Keyifli Olur?’unu da gözden geçirelim. “Neden şikâyetçi oluyorsun?” diye sorar Epiktetos. Sorunun muhatapları karşılık hakkını kullanamadan devam eder: “Tanrı sana en hoş, en mükemmel ve en ilahi şeyi, kendi aklını kullanma yeteneğini bahşetti. Öteki ne istiyorsun?” Zıkkımın kökünü desek olmayacak. Çabucak sistemin arazi müfettişleri yaka paça alıp götürürler. El lakin Epiktetos burada durmaz. Mevzumuzla ilişkili olarak bir kelam daha eder: “Bu nedenle memnun olmalı, uygun bir efendiye teşekkür ederek ona her vakit dua etmelisin.” Problem duayla kalacaksa, eyvallah! Lakin Efendi, diğer şeyler de isteyecektir. Gerini dön diyecektir, bakire kızını getir diyecektir, tüyü bitmemiş oğulcuğunu görelim diyecektir vs. Uzatmayalım, kulak gerimize dek bir şeyleri dilek edecektir.
Peki, bu da Tanrı’nın isteği midir? Pekala, bu isteği kime iletmiştir?
Hadi “mutlu” olun…
Sansür, ardından oto-sansür… Dedik ya sistemin ve ona biat eden kısımların her daim “silahı” olmuştur. O denli ki artık hiçbir yazar/sanatçı içindeki “derdi” özgürce sahneye koyamaz; ne sözle ne fotoğrafla ne sinemayla ne de rastgele bir alet edevatla… Devasa bir “fırça” birilerinin işine gelmeyen her şeyi karalar. Bu onur kırıcı sürece katlanmak istemeyen “muhalifler” ise kendi kendilerini perdelerler. Bir nevi “yarı meyyit yazar/sanatçı” kategorisiyle “mutlu oyun”da yer almaya çalışırlar.
Seviyoruz bu türlü kıssaları. Her “kesim/çete” kendi öyküsünü kurgularken başkasına bir çelme atmayı, akabinde gülüp kahkaha atmayı bilinçaltında hazır kıta bekletiyor. Zayıflar daha güçsüz darbelerle, güçlüler mükemmel balyozlarla… Sorun şu ki ne Aziz Nesin tipi “kara-mizah”a tahammülümüz var ne de Platonov tipi ironik salvolara… Kötü halde “pederşahi” karakter takıntılıyız. Burjuvalaşmayı da beceremiyoruz ki o da mükemmel alet edevatla “geliştirilmiş” ve “inceltilmiş zorbalık” sanatını sahneye sürer.
İNSANLIK KÖTÜ HALDE ÇUVALLADI
Tekrar ediyorum: Kötü halde çuvalladı insanlık. O denli bir orta yerde “konuşlandık” ki ne ileriye bakabiliyoruz ne geriye… Ortada sap üzere kaldık; devrilmemek için sağa sola esnemeye çalışıyoruz; o orta uykumuz geliyor. Keyifli mesut kâbuslara dalıyoruz, hayal diye öpüp alnımıza götürüyoruz. Ne hoş ne estetik ne duygulandırıcı manzara… Seyretmesine doyum olmuyor.
TÜRK EDEBİYATI MI DEDİNİZ? TÜRKİYE EDEBİYATI MI? TÜRKİYELİ EDEBİYAT MI?
Kim? Niçin? Bu türlü saçma sapan tartışmadan beslenir/nemalanır ki? Dahası, Türk yahut Türkiye edebiyatına bu tartışmanın katkısı nedir, ne olabilir? Sormayalım mı? Sorulmasını istemezler. Bir gürültü kulakları, ruhları, şuurları tırmalasın da… Oralardan birileri “isim/şan/şöhret/madalya” kapsın da…
Yanlışlar, karşı yanlışlar derken “düello” Puşkin’in de Behçet Aysan’ın da kemiklerini sızlatır. “Bizi bize düşman eden hikâyeler” çoğalsın da; sular hiç durulmasın da…
MİT’İN EDEBİYAT ARŞİVİ VAR MIDIR?
Sahi hangi “derin kaynaklar”dan el alır bu çeşit çıkışlar? KGB’nin “edebiyat arşivi” üzere bizim MİT’imizin de “edebiyat arşivi” var mıdır? Varsayımım çok sağlam vardır. 100 yıllık Cumhuriyet tarihi böylesi birçok “arşivlerle” tıka basa dolmuştur. Günü gelince, hiç kimsenin kuşkusu olmasın, o “arşiv” kısmi yahut büsbütün “halka” açılır, “arz edilir”, kullanmak isteyenler için açık artırmaya bile çıkartılır. Kimin nerede, nasıl, hangi konumda sahaya/sahneye sürüldüğü ayan beyan ortaya saçılacaktır. Savunmada olanı santraforda gördüğümüzde hiç şaşmayacağız. “Sağ/sol kanat” oyuncuların nasıl pozisyon/yer/mekân/saf değiştirdiklerine de daima birlikte, daha doğrusu “hayatta kalanlar” olarak şahit olacağız. “O büyük gün geldiğinde…” O büyük günler gerçekten de geliyor; bazen onun için, bazen şunun için, bazen de bunun şunun için ancak “tüm insanlık için” şimdi ufukta görünen bir şey yok…
Tartışmak uygundur de sıkıntıyı kamplaşmaya götürdük mü “cinayetin” önü alınamaz.
Ceset, malum, “edebiyatımız” olur; “edebiyatçımız” da yaşayan meyyit olarak varlığını sürükleyen olur. Ne süper tablo! Picasso’nun Guernica’sı gibi… Kim yarattı bu “muhteşem meyyit eseri” diye sorar general? “Anne bak kral çıplak”ın bir öbür versiyonu da bu formda sahneye konulur.
Sanatımızı-edebiyatımızı-kültürümüzü bir ceset yığını olarak görmek istemiyorsak, üslubumuza en üst “makamda” ihtimam göstereceğiz, öbür yolu yok; hele “sosyal medya silahı”nı kullanırken bin kez üst seviye-de vicdanımızı teyakkuzda tutacağız. Öteki yolu var mı? Hamleye geçmeden evvel artçı sonuçlarını enine uzunluğuna tartacağız. Vicdanımızın bir terazisi olsun. Aksi halde cesetlerimizi gömecek toprak/kâğıt modülü yahut “internet portalı” bulamayacağız.
“YAŞASIN TAŞ DEVRİ!”
Öyle ya, ben bunları kime diyorum yahu! Efendisine biat edip memnun mesut at koşturana mı!…
Bir öteki “öbsürt” ötesi tartışma da Nâzım Hikmet, Sabahattin Ali etrafında dönüyor.
Neymiş efendim, Nâzım, Kuvayı Ulusala Destanı’nı affedilmek için yazmış; neymiş efendim, Sabahattin Ali affedilmek için “Milli Şef”e şiir yazmış ve o şiiri Varlık mecmuasında yayımlatmış. Bu şiir, bugünlerde toplumsal medya (Facebook) organlarına servis edilmiş durumda.
Af buyurun da bu iki simanın dünya görüşleri, çabaları, sanatları için ödemek zorunda bırakıldıkları bedellerden yüzde birine maruz kalsalar, ya Sinop’un zindan mazgallarına ya da Bursa Merkez Cezaevi’nin mazgallarına inançlarını asarlar, affedilmek için. Affedilmek ne zalimane bir atak silahıymış meğer! Malum, bu yazıyı yazan kişi de 91’deki Özal koşullu (affıyla) tahliyesiyle çıktı… 1981’den, yani Atatürk’ün 100. Doğum yılından, 1991’e dek tam on yıl birçok “mahpus” (adli yahut siyasi) bu “şartlı affı” dört gözle bekliyordu.
Neyse efendim! Bu “şiir servisçileri”nin görseniz hayatları pürü pak, alınları maşallah direniş abidesi… En kıymetlisi de bunların da KGB üzere, Mit üzere “gizli edebiyat arşivleri” varmış ki “aklım” açık kaldı…
Hadi size bir diğer “sosyal medyadan, “Google bilgesi”nden bir alıntı sunayım. “Hayy bin Yakzan: Uyanık Oğlu Hay…
Ne mi diyorum? Kıymetlerimizi maddi/manevi gömmek sevdalılarına kelamım şu: Açtığınız mezar çukuruna bir gün kendiniz de düşebilirsiniz, hiç kuşkunuz olmasın. Cesetteki yarayı kaşımak “yaşayan edebiyatımaz”a ne cins katkısı vardır, bilen varsa bana da öğretsin. Şapkalarınızı önünüze koyup tekrar tekrar düşünün. Bu tıp “ham” konularla kendinizi var edemezsiniz. Dünyamızın, gezegenimizin, insanlığımızın lisanı, kulağı, sesi olamazsınız. Bir hiç olarak şuraya bir yere düşüp kalırsınız; yalaka/yalapşaplardan öbür ne gömen ne de anan çıkar ki onlar da siz yoksanız sahneden çekilirler, bir diğer “efendiye” dua etmeye koşarlar, mezarın üstünü betonla, toprakla örter örtmez üstelik…
Elbette “Türk edebiyatı” diyeceğiz, Kürt edebiyatı diyeceğiz lakin ‘Edebiyat Dostları’ mecmua etrafı üzere (ki onlar da birkaç modüle bölünerek dağıldılar) “eleştiri-dostluk-eleştiri” lisanı değil, “dostluk-eleştiri-dostluk” telaffuzunu şiar edinelim. “Çeteleşme”nin Türk ve dünya edebiyatına hiçbir yararı yok. Olamaz da… Farklılıklarımızı düşmanlığa değil zenginliğimize yoralım. Globalleşen dünyamızda yalnızca Türk-Kürt-Ermeni-Rum-Fransız-İngiliz-Amerikan edebiyatı bağlamında bir yer edinmiyoruz. Tıpkı vakitte “insanlık kanunu”na da eklemleniyoruz. Bu da şu demektir: “Hamasi” hücumlarla “düşman püskürtmek”, “siperlere gömmek” sevdası yerine, diyalog prensibi baş tacı edilirse tüm sıkıntılar çözülür. Tüm tartışmalar edebiyatın niteliği üzerine şekillenir. Sanatın insanlığa katkısı üzerine şekillenir.
Türk Fantastik sanatının dünyada yeri neresi?
Türk (Sosyalist) Gerçekçilik sanatının dünyada yeri neresi?
Türk Büyülü Gerçekçilik sanatının dünyada yeri neresi?
Türk Sürrealistlerin, Dadacıların, İkinci Yenicilerin dünya sanatında yeri neresi?
Türk Şiiri, hele Türk Şiiri dünya şiirinin neresinde konumlanıyor?
SONUÇ MU?
Yanlış anlaşılmasın, roman ismindeki “Moskova” Rusya’nın bir kenti, başşehri yahut “Komünistler Moskova’ya”nın adresi değil. Türkçeye Keyifli Moskova olarak çevrilen kitap ismindeki Moskova, hoş bir kız çocuğu, ergen kız çocuğu, genç kız çocuğu, en sonunda da bayan olan Çestnova Moskova’dır. Yani romanın temel karakteri diyelim.
“Komünizm gelmiştir.” Herkesin “mutlu” olması gerektiği beklenir. Bolluk rahmet, aydınlanma, teknoloji, tıp, ziraat, solhozlar, kolhozlar … Evet, ortada bir “mutluluk söylemi” var fakat, ne beyin ameliyatı yapan cerrah ne elektrik mühendisi ne sağlıkçı ne de başka “kendini bilmezler” memnunluk saçabilirler etrafa.
Garip bir formda herkes “kederli”dir. Herkes gelecekteki “bir şeyin” peşindedir. Aslı şu ki “kendini bulamamışların” varoluş dertleri her şeyin üstündedir. Ölmek/intihar etmek bile yaşama karşı güçlü bir seçenek olarak durmaktadır. Bunlar daha çok metnin yapısına dair müşahedeler, hatırlatmalar. Meğer lafı “bize/insana” getirmeden bir metnin içine dalıp orada pineklemek benim işim değil. “Muhteşem yaşamlarımız”daki “başarısızlıklarımız”ın izlerini dünyanın öteki beriki uçlarında bile arama çabası… Bulunca ne mi olacak? Koskoca bir hiç…
Şunu anlıyorum ki insan kalitesinin “gündelik hayat fabrikası”nda “mutlu” olabilmesi için “başka” şeylere muhtaçlık var. “Oyun” en başta gelen marifet. İhtilalle birlikte çocukluğu yaşatabilme hüneri gösterebiliyorsan ne âlâ… Şayet oynamasını bilmiyorsanız, mimesiste/taklitte yetenekli/başarılı değilseniz dünya şaha kalksa içinizdeki bir yer daima yanmaya devam eder, edecek… Memnun Moskova romanında olduğu üzere sevi-şenlerin cildini de ruhunu da üzücü halde bunaltacak o ateş. Memnunluk burada değil, ötede bir yerde bir serap olarak yalnızca el sallamaktan ibaret kalacak. Nietzsche çöldeki zavallıyı görseydi, “Hadi oradan siz de!” der-di.
Bizim mahalleye döndüğümüzde… Cumhuriyet’le birlikte başlayan dönüşümle pek fazla ruh akrabalığı geliştirilemediği anlaşılıyor. Ya tapınma seviyesinde bir katarsis kelam konusu ya da üzücü halde kin/nefret… Hele 1950 sonrasından günümüze işleyen süreç… Doruktaki saç telinden ayak tırnaklarına bir “olmamışlık” maruzatıyla sürüp gidiyor. Nasrettin Hoca misali “maya” tutmuyor. Deniz değilse de zihinler asırların tozu toprağıyla, sisi pusuyla fazla bulanmış vaziyette. O denli olunca sevgi, aşk, dostluk, dayanışma, imece, değerbilirlik, üretim üzere “insani” rolleri üstümüze yakıştıramamışız. İğreti bir moda üzere, daha çok leke gibi… Her ülkenin kendi özgünlüğü bir yana, “genel gen haritası” beşerdeki kromozomların kimilerinde “bozukluk” olduğu tarafında. Bencillik, riyakârlık, hırs, kin, nefret, savaş ve daha birçok saçma sapan “yapı-bozucu” kelimeyi/kavramı/olguyu baş tacı etmişiz. Niçin?
Demem o ki “siyaseten” doruktaki, Marksist literatüre nazaran “üst yapı”daki o gitti şu geldi, şu gitti o geldi tırı vırıları bir kenara bırakılıp ulusal ve global “akil insanlar”dan oluşan çok geniş bir “kadro” işbaşı yapmalı. Tüm basın yayın kurum ve kuruluşları “insani eğitim” için kolları sıvamalı. Ne hayal ama!…
Geçiniz efendim. Siz elinizden geldiğince “kirlenmekten kaçınınız”…
nedenini bilemiyorum, ama
bir rutin’le eşleşiyor, çiftleşiyor
öyle sür(ün)dürüyorum varlığımı
kör topal yürüyorum yani
kalabalıkta birine
dokundurmamaya ihtimam göstererek, omzumu
kirlenmekten kaçış
kir len mek cilt ka çış
kir
len
mek
ten
kaçış’tır
doğurduğum çocuğun adı
(Alaattin Topçu, Üçlü Aşk Senfonisi’nden)
Çok uzadı değil mi?
“Bu dünyadan bir Âşık Veysel geçti” dedirtebiliyorsanız ne âlâ…
“Bu dünyadan bir Nâzım Hikmet geçti” dedirtebiliyorsanız ne âlâ…
“Bu dünyadan bir Sabahattin Ali geçti” dedirtebiliyorsanız ne âlâ…
“Ne âlâ”ları çoğaltmanız dileğiyle…
Alaattin Topçu