Derleme: Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr – 2008’de tüm dünyayı etkileyen ekonomik krizden sonra geri dönüşüm hareketleri yine yükselişe geçmişti, ta ki 2024’e kadar… Bu yılın birinci çeyreğinde yalnızca 2 milyon ton gemi geri dönüştürüldü. Bu son 20 yılda kaydedilmiş en düşük sayıydı. 2024 her ne kadar sakin olsa da 2023-2033 yılları ortasında geride kalan 10 yılda geri dönüştürülenden iki kat daha fazla geminin geri dönüştürülmesi bekleniyor. Gemiler suya indirilecek kadar inançlı olmadığında ya da kullanılamaz hale geldiğinde yüzen bir enkazdan devasa bir hurdaya dönüşüyor. Lakin geri dönüşüm her gemiye uygulanamıyor. Özellikle 1 Ocak 2011’den evvel inşa edilen gemilerde görülen ve akciğer kanserine sebep olan asbest, o tarihten sonra tüm gemiler için yasaklandı. Böyle bir durumda geri dönüşüm merkezlerinde çalışanları kanserojen hususlardan müdafaaya yönelik tedbirler alınıyor olsa da, 2011’den evvel inşa edilen gemilerin bir kısmı geri dönüştürülemedi. Yapılacak tek şey, suyu ve toprağı kirletme riski taşıyan gemileri bahtına terk etmek oldu. Bugünlerde Moritanya’nın kuzeyindeki Nouadhibou Limanı, dünyanın en büyük gemi mezarlığına mesken sahipliği ediyor. 300’den fazla batırılmış geminin sonsuzluğa terk edildiği yerde ise milyon dolarlar yatıyor!
HER YIL 700’E YAKIN GEMİ HURDAYA ÇIKIYOR
Dünya sularında 90 binden fazla gemi bulunuyor. Her yıl yeni gemilerle genişletilen filolar, eski gemilerini hurdaya çıkarıyor. Buraya kadar doğal olan döngü, hurdaya çıkan gemilerin geri dönüştürülmesiyle ekonomik manada büyük kar sağlıyor. Fakat hurdaya çıkan ve geri dönüştürülemeyen gemiler suyu, toprağı ve ne yazık ki insan sıhhatini olumsuz etkiliyor. Her yıl 500 ila 700 gemi son seferini geri dönüşüm merkezlerine yapıyor. Artık kullanılamayacak olan gemilerin kar getirmesinin tek yolu olan geri dönüşüm süreci gemi sökümüyle başlıyor. Bu alanda çalışan emekçilerin sıhhatine ziyanlı tesirlerinin yanında gemi sökümü hayli kirletici bir sanayi.?Bunun en büyük nedeni ise ortalama büyüklükteki bir geminin 7 tona kadar asbest içerebiliyor olması. Yüksek oranda asbest içeren gemiler sökülemediği için, kıyılarda mukadderatına terk ediliyor. Dünyanın en büyük gemi mezarlığı olan Nouadhibou Limanı’nda 1980’li yıllardan itibaren, gemilerin bir kısmı ekonomik, başka bir kısmı ise Moritanya’nın hudutlu geri dönüşüm kapasitesi ve altyapı eksiklikleri nedeniyle terk ediliyor. Devasa ticari gemiler, balıkçı tekneleri, tankerler ve kargo gemilerinin bulunduğu bu kıyı mezarı, etraf için de bir tehdit oluşturuyor. Çünkü paslanan gemiler zamanla denizi kirletiyor.
Moritanya’daki liman yetkilileri, düşük gelirli balıkçılar ve kargo gemisi sahiplerinden fiyat karşılığında eski gemilerini Nouadhibou Limanı’na bırakmalarına müsaade verdi. Böylelikle gemi sahipleri çok daha masraflı olan geri dönüşüm yahut söküm sürecinden kurtulmuş oldu. 2021 bilgilerine nazaran gemi geri dönüşümde pazar hissesinin yüzde 98’lik oranını elinde bulunduran Bangladeş, Hindistan, Pakistan üzere ülkelerden sonra 4’ücü sırada yer alan Türkiye, İzmir Aliağa’daki 22 gemi geri dönüşüm merkezi ile Akdeniz’deki tek adres olma yolundaydı. 2021’in birinci yarısında, Etraf ve Şehircilik Bakanlığınca 60 hurda geminin geri dönüşümü gerçekleştirilmişti. Ek olarak birinci 6 ayda hurda gemilerden iktisada 157 milyon dolar katkı sağlandı. Bir evvelki yılın birinci yarısında 265 bin ton çelik yükünde 56 gemi geri dönüşüme alınmıştı. 2020’nin birinci yarısına nazaran, 2021’in tıpkı devrinde geri dönüşüme alınan gemi sayısı yüzde 5, çelik tartısı ise yaklaşık yüzde 70 arttı.
GEMİ MEZARLIĞININ ARTISI DA VAR
Nouadhibou, 100 bin kişilik nüfusuyla Moritanya’nın ikinci büyük yerleşim yeri olmasıyla son derece değerli bir kent. Fakat ülkenin hudutlu istihdam imkanları nedeniyle ne kadar kıymetli olursa olsun, ‘fakir’ bir bölge. Ülkedeki ekonomik sorunlar mahallî hükümetin yolsuzluk yapmasına yer hazırlıyor. Büyük tekneleri sökmek masraflı bir süreç ve gemi sahipleri, küçük bir rüşvet karşılığında hurdaları Nouadhibou koyunda terk edebiliyor. Körfezin sularına sızan toksik yağlar, boyalar ve pasın yarattığı çevresel sıkıntılar bir yana, çürüyen gemiler bazen yarar da sağlıyor. Terk edilmiş gemilerin geri dönüşümü için yapılan teşebbüsler sürerken gemiler, balıklar ve su altı hayatı için yeni hayat alanları sağladı. Ayrıca kentin hayati değer taşıyan balıkçılık sanayisine popülasyonu artırarak dayanak oldu.
Kaderine terk edilen gemiler istihdam ve gelir kaynağı olmasına karşın, deniz kurtarma şirketlerinin temizleme faaliyetlerine en kısa müddette başlaması bekleniyor. Bu cins paklık operasyonları, liman kentinin pahasını artırmakla da kalmıyor. Kısaca gemi mezarlığı çevreyi kirletirken, batık gövdeler yapay resifler haline geldi ve balık popülasyonunu olumlu etkiledi. Böylelikle Moritanya ve Nouadhibou iktisadının daha fakir kesitlerindeki nakdî krizleri hafifletme potansiyeline sahip.
LİMANIN EN ÜNLÜ GEMİLERİ
Körfezde terk edilen birinci gemi, Fransız Donanması’na ilişkin bir kruvazör olan Chasseloup-Laubat’tı. 97,5 metre uzunluğundaki gemi, daha sonra 1920’lerde yüzen bir platform olarak kullanılmaya devam etti. 1914’te I. Dünya Savaşı’nın başlamasından sonra Chasseloup-Laubat gemisi, Korfu’daki ana Fransız filosunu desteklemek için bir damıtma gemisine dönüştürüldü. Bahtı ise gelecekte yanına bırakılacak 299 gemi üzere Moritanya’nın Nouadhibou koyuna terk edilmekle sona erdi. 1926’da bu Fransız gemisiyle başlayan süreç 100 yılı aşkın müddet devam edecekti. Vakitle Nouadhibou’nun mali külfetleri daha da kötüleşiyor ve nakliye topluluğu da bu durumdan etkileniyordu. 1980’lere gelindiğinde Nouadhibou koyunda terk edilmiş gemilerin sayısı değerli ölçüde arttı.
Nouadhibou kıyı şeridinin en ünlü ve en büyük gemisi olan ve yaklaşık 117 fit uzunluğundaki soğutmalı gemi United Malika, 4 Ağustos 2003’te karaya oturdu. Aslında bir balıkçı gemisi United Malika’dan, mürettebatın 17 üyesi de sağ kurtuldu ve Moritanya Donanması tarafından kurtarıldı. Gemilerden beşerler kurtarılıyor lakin onlarca yıl hizmette kalan devler bu limana son seyahatini yapıyordu. Bugünlerde ise kimileri gemilerin kaldırılması gerektiğini savunurken, kimileri da doğal resif oluşturan gemilerin turistik açıdan da görsel şölen oluşturduğu konusunda hemfikir.