19’uncu yüzyılda Osmanlı toplumunda değişen gelenekler ve yeni ortaya çıkan muhtaçlıklar sonucu, hayat stiliyle direkt ilgili olan mobilya kullanımı da yoğunluk kazanır. Osmanlı coğrafyasında birinci mobilya örnekleri saraya armağan olarak gönderilen eşyalar ortasında yer alır. Daha sonra elçiliklerde, gayrimüslim tebaa ve levanten meskenlerinde, akabinde da Türklerin konaklarında mobilyaya yer verilir. Başta saltanat merkezi İstanbul olmak üzere Osmanlı kentlerindeki mobilya gereksiniminin karşılanacağı birinci kaynak, Avrupa ile yapılacak ticaret olur. Avrupa’da sanatsal değişimler ve mimarideki yenilikler mobilya sanatını her vakit direkt tesirler. Sanatsal eğilim, tarz ve ekollerin tesirleri, bunları yansıtan mobilyalarla meskenlerin içine kadar girer, günlük hayatın bir modülü haline gelir.
Avrupa mobilya sanatı, öteki dekoratif ve küçük sanatlarda olduğu üzere Doğu, Uzakdoğu ve Antik Periyot sanatlarını sentezleme, onlara yeni fonksiyon ve formlar kazandırma temeline oturur. Sahiden de fonksiyon ve formlar, geliştirilen teknik imkanlara bağlı olarak daima bir gelişme gösterir.
Avrupa mobilyalarını, Osmanlı ömrüne girişleri açısından, 18’inci yüzyıl ortalarından itibaren anlatmak gerekirse, asimetri aslına dayanan Rokoko Tarzı ile başlamak gerekir.
Rokoko Tarzı karmaşık çizgiler, bombeli ve kabartmalı yüzeyler, derin oymalar, canlı ve kontrast renkler, sütun başlığı ve plaster üzere mimari süsleme aplikleri ile görkemli bir üslup olarak mobilyaya yansır. Kakma çiçek motifleri Rokoko mobilyalarda sıkça karşımıza çıkarken, boya ile Uzak Doğu’ya mahsus bezeme ve hususların da işlendiğini görürüz. Doğu sanatının Batı süslemesiyle kaynaştığı örnekleri kapsayan bu tarzda yeni mobilya formları ortaya çıkar. Karyolaların yanına komodin, tuvalet masası ve değişik uzunlukta masalar konulur. Kolçakları kumaşla kaplı divanlar, berjer koltuklar, markiz ve şezlonglar da bu periyotta görülür.
18’inci yüzyılın sonlarına gerçek Avrupa ülkelerinde, ekonomik nedenlerle, yalın mobilya tipleri tercih edilir. Barok ve Rokokonun gösterişli görünümüne reaksiyon olarak doğan Neoklasik zaman mobilya tiplerinde Fransa’da XVI. Louis, Directoire, Empire, Louis Philippe; İngiltere’de Queen Anne, Chippendale, Adam Hepplewhite, Sheraton ile Almanya’da Biedermeier tarzları gelişir.
YUNAN VE ROMA YAPITLARI, NEOKLASİK ÜSLUBUN DOĞMASINA KAYNAKLIK ETTİ
Fransız mobilyalarında XVI. Louis Tarzı, giderek artan arkeolojik kazılara dayanan tesirler taşır. Yunan ve Roma uygarlıklarının yapıtları, neoklasik üslubun doğmasına, günün beğenisine uyarlanmak kaidesiyle kaynaklık eder. Düz çizgili, dik açılı formlar, incelen ölçüler, uyumlu süslemelerle şık bir bütünlük sağlar. Bezeme olarak çiçekler, meşe ve defne yaprakları, yiv, ok, yay, meşale, başak ve kozalaklar kullanılır.
Directoire Tarzının esas özellikleri, kare manzaraların ağır basması, sandalye ve koltuk arkalıklarının yalın ve az eğimli yapılmasıdır. Kolçak uçları kare biçiminde biter ve bezemelerde sadelik gözetilir.
1. Napolyon devrinde Fransa’da başlayıp gelişmiş ve Avrupa’ya yayılmış olan Empire Tarzındaki mobilyalar, antik sanatın, çağın anlayışına nazaran yorumlanmış biçimidir.
Empire sandalye ve koltuklarda daire yahut kare kesitli ayak yüzeyleri dışa hakikat hafif eğimlidir. Tabanda pabuçlar top yahut aslan pençesi biçiminde, arkalıklar sırta uygun eğimdedir. Kolçak takviyeleri, masa ve dolap ayaklarında sfenks, kuğu yahut kartal kanadı kullanılır. 19’uncu yüzyıl ortalarında iri çiçek desenli perdeler, duvar kağıtları ve halılar, kapitone döşemelerin yaygınlaşır.
Mobilya sanatında belirli bir üslup bütünlüğü göstermeyen Louis Philippe Tarzında evvelce gotik sanatını sadeleştiren ve yeni gotik denen bir akım başlar ve çalışmalar daha çok sarkaçlı duvar saatleri üzere konut eşyalarına yönelik kalır. Periyoda mahsus eşyalarda gotik sanata geri dönüşlerin yanı sıra Çin, Arap, İran ve Uzak Doğu sanatlarından etkilenerek yaratılmış eklektik ve oryantalist örnekler de mevcuttur.
Thomas Chippendale Tarzı, Queen Anne Tarzının uzantısıdır. Mobilya çeşitleri artar, büfelerin yerini uzun konsollar alır, kabineler vitrinli, raflı ve çekmeceli olarak kombine bir yapıya kavuşur.
Mısır, İslam sanatı, İran, Osmanlı ve Uzak Doğu süslemesinden gelen etkilenmelerin dışında Avrupa ülkeleri kendi ortalarında da motif ve süsleme devşirmiştir. Thomas Sheraton Tarzının birinci mobilyaları XVI. Louis’ten izler taşımasına rağmen genel ölçüleri daha küçük ve düz çizgileri daha çoktur. Almanya’da doğmuş olan Biedermeier Tarzı, antik sanattan etkilenmiş olup, Empire Tarzının bir uzantısı sayılabilir.
AĞAÇ SÜRECE MAKİNELERİ İLE MOBİLYA HALKA İNDİ
19’uncu yüzyılın ortalarına gerçek ağaç sürece makinelerinin bulunuşu ile o periyoda kadar yalnız saray ve etrafına dönük mobilya kullanımı geniş halk kitlelerine yayılmaya başlar. Taşra mobilyası niteliğindeki bu mobilyalar Almanya’da ‘Bauer’, Fransa’da ‘Provincial’ isimlerini alır. Bu tip mobilyalar geçmiş tarzlardan izler taşısa da oyma ve kabartmaların büsbütün kaldırıldığı yeniden bir sadeleşme eğilimi ağır basar. Bu sadeleşme devrinde Avusturya, Fransa ve İtalya’da daima üretim mobilyası olarak bambu ve Hint kamışından yapılan ‘Hazeran’ sandalyeler yaygınlaşır. ‘Hazeran’ sandalyeler tornada yuvarlatılan çubukların buharla yumuşatılarak, kalıplarda istenilen ölçü ve formda bükülmesiyle elde edilir. Bu modüller birbirine bağlanır, oturma kısmı ve artlık, örülerek kapatılır. Birinci fabrikasyon bükme mobilyayı Avusturyalı Michael Thonet 1840 yılında gerçekleştirir. Dolmabahçe Sarayı Harem-i Hümayun Cariyeler Koğuşu kısmında gerek ‘Hazeran’ gerekse bambu olmak üzere Hint tesirleri taşıyan, Avrupa kökenli, çok sayıda mobilya örneği dikkat çeker.
TÜRK TESİRİ DEKORATİF SANATLARDA YOĞUNLAŞTI
18’inci yüzyıl ortalarına hakikat Rokoko Tarzında Ottomanes (Osmanlı) denilen sedir ve yanları yuvarlak berjerler, iki başuçlu hasır örgülü kanepe-divanlar (turkuvaz) moda olur. Osmanlı’ya atıfta bulunan bu formdan öbür, mobilya ve öteki küçük sanatlarda Türklerin hayatını bahis alan sahne ve figürlere yer verilir. Avrupa mobilyalarının Osmanlı topraklarına girmeye başladığı 18’inci yüzyıl sonları ve 19’uncu yüzyıl başlarında, Türk tesiri de dekoratif sanatlarda ağırlaşır. Hilal üzere Osmanlı’ya has motifler yataklarda ve başka mobilyalarda yer bulmaya başlarken, ‘Cabinet Turc’ ismi verilen bir çeşit vitrinli dolap da salonlarda kullanılır. Fransız mobilya dizayncısı Richard Mique imzalı ve 1775 tarihli bir Cabinet Turc, Fontainebleau Sarayı’nda yer alır. XVI. Louis’in kardeşi, sonradan X. Charles ismiyle tahta geçen Comte d’Artois’in Paris’teki sarayında da 1776-1777 yıllarında düzenlenmiş bir ‘Türk Odası’ bulunur. Duvarları Türk motifleriyle süslü kağıtlar ve drapeli kumaşlarla kaplanmış, kaşmir şallarla döşenmiş ‘Divan’ odaları da Doğu Avrupa’dan Sicilya’ya kadar pek çok sarayda yer alır. İsveç ve Rusya’dan, Stockholm’de Kral III. Gustaf’ın yazlık sarayındaki Divan Odası ve Petersburg’da 1787’de yaptırılan ‘Mermer Saray’ isimli yazlık saray buna örnek verilebilir. 19’uncu yüzyıl ortalarında, Avrupa’da, ‘Türk Çadırı’ ismi verilen ve Türkiye, İran, Mısır yahut Hindistan’a mahsus motifleri taşıyan eşyalarla döşenen odalar moda olur. Doğu halıları, divanlar, sedef ve fildişi kakma süslemeli sehpalar ve nargileler bu odaların birer kesimidir.
Sedef ve fildişi kakmacılığı, abanoz oymacılığı Hindistan’dan, Hollanda ve Portekiz ile olan ticari alakalar nedeniyle Rönesans devrinde Avrupa’ya girer. 17’nci yüzyılda da torna ile yapılmış Hint mobilyalarının gelişi sürer. 19’uncu yüzyılda İngiltere aracılığıyla Hint motifleri tekrar tüm Avrupa’ya yayılır. Bunda sömürge bağlarının hissesi büyüktür. Avrupa’nın Uzak Doğu mobilyasında en çok etkilendiği bahis, ağacın dış tesirlerden korunması emeliyle cilalanması aslına dayanan ‘lake’ tekniğidir. 16’ncı yüzyıldan 18’inci yüzyıla dek Hollanda ve İngiltere’ye bu teknikle bezenmiş yazıhaneler ihraç edilir. Raflı Çin dolapları, arkalıklı kolçaklı yahut kolçaksız koltuklar da Avrupa’nın ilgisini çeker. Kabartmalı ve çok renkli bir lake çeşidi olan ‘Koromandel lakesi’ ile Japon lakesinden kaynaklanan yaldızlı ‘Aventurin lakesi’ Avrupa mobilyalarında çok istek görür. Lakenin yanı sıra renkli boya ve yaldız ile yapılan boyamalar; yarı bedelli taşlar, fildişi ve sedef ile yapılan kakmalar çok kullanılmıştır. Uzak Doğu’ya mahsus motif ve tasvirler, bitkisel bezemeler, kuş betimleri, görünüm fotoğrafları çok sevilerek tekrarlanır.
‘ART NOUVEAU’; MİMARLIK, İÇ DEKORASYON, TAKI ALANINDA YAYILDI
19’uncu yüzyılda mimaride olduğu üzere mobilyada da bir eklektizm mevcuttur. Yemek ve oturma odaları, yeni moda olan çalışma odaları ‘stil kaosu’ olarak nitelendirilebilecek ölçüde çeşitlilik gösteren mobilyalarla doldurulur. Cam, seramik ve mobilya dizaynları ile ünlü Émile Gallé’nin kurduğu Nancy Okulu merkez olmak üzere, 1880’lerde doruk noktasına ulaşan, sanatta tabiata ve el sanatlarına yönelik yeni bir gelişme başlar. Yeni sanat manasına gelen ‘Art Nouveau’; mimarlık, iç dekorasyon, takı, cam tasarımı, afiş ve kitap resmi alanında yaygınlaşmış, ince-uzun çizgilerin hükümran olduğu bezeme yüklü bir sanat anlayışıdır.
19’uncu yüzyıl Osmanlı saraylarında Arka Nouveau Tarzında mobilya örnekleri mevcuttur lakin bu tarzdaki eşyalar mobilya ile hudutlu kalmaz. Kitap ciltleri, fotoğraf albümleri, çini sobalar, şömine grupları, aydınlatma araçları üzere küçük eşyalarla da bu akıma ilişkin özelliklerin saraylara girdiği anlaşılır. Dolmabahçe Sarayı’ndaki mobilyalar ortasında yer alan Gallé imzalı intarsia süslemeli masa değerli bir örnektir. Çift tablalı masanın üst tablasında bitkisel bezemelerle birebir teknikte, ahşap kakma olarak, sanatkarın imzası yer alır.
Osmanlı Sarayı’nda Uzak Doğu kökenli mobilyalara duyulan merak yeniden Avrupa ile olan bağlardan ve Batı zevkine uygunluk isteğinden kaynaklanır. Osmanlı Sarayı’na 19’uncu yüzyılda hem Uzak Doğu mobilyaları hem de bunların Avrupa taklitleri girer. Seramik tabureler, Japon paravanları, küçük dolaplar ve yazı masaları saraylarda çok rastlanan eşyalardandır. Dolmabahçe Sarayı Mavi Salon merdiven girişinde bulunan, Meiji periyodu sanatkarlarından Ishikawa’nın yapıtı olan saksılıklar olasılıkla Japon İmparatoru tarafından armağan edilmiştir.
OSMANLI KÜLTÜRÜNÜN DEĞİŞİMİNDE KAPİTÜLASYONLAR, LEVANTENLER, GAYRİMÜSLİMLER ROL OYNAR
Osmanlı seçkin sınıfı, teknik gelişmeleri örnek alırken tıpkı vakitte Batılı hayat biçimiyle ilgili adetleri de kaçınılmaz olarak taklide başlar fakat geleneğe bağlı halkın reaksiyonuna neden olur. Kültürel ögelerin alışverişinde, yabancı kültürlere merak ve hayranlık üzere sosyopsikolojik faktörlerin yanında, ekonomik açıdan etkileşimi sağlayan ticaret, yabancı ticarete açık liman kentleri, kültürler ortasında aracılık yapan kümeler, sürgün ve göç üzere nüfus transferleri, yabancı uzman istihdamı faktörleri de son derece değerlidir. Osmanlı kültürünün yaşadığı değişimlerde kapitülasyonlar, liman kentlerinde yerleşen batılı tüccar kümeleri, levantenler, aracı olarak gayrimüslim tebaa rol oynar.
Batılılaşma olarak nitelendirilebilecek birinci somut yenilikleri gerçekleştiren Sultan II. Mahmud’un giysiler alanında getirdiği değişiklikler, yerler ve eşyalarda da değişim muhtaçlığını beraberinde getirir. Setre-pantolon ile yer sofrasına oturulamayacağı üzere tek bir örnek bile bunu doğrulayabilir. Osmanlı toplumunda batılılaşma her ne kadar II. Mahmud’un uygulamalarıyla başlamış ise de asıl değişiklikler Batı şekli sarayların inşa edilmesi ve hanedanın Avrupai yerlere geçmesiyle mümkün olur. Osmanlı mimarlığının Batı tesirine açılması, 18’inci yüzyıl başlarında gerçekleşir ve daha sonra süreklilik kazanır. 18’inci yüzyılın ortalarından itibaren Osmanlı yapılarına uygulanan Barok ve Rokoko, vakitle deneme niteliğinin ötesinde, Osmanlı mimarlığının önde gelen tabir biçimlerini oluşturur.
*Prof. Dr./ Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü