Bir müddettir bütün dünya kuraklık alarmında. Su kaynakları bakımından dünyanın en varlıklı kıtalarında bulunan ülkeler bile radikal tedbirler alıyor. Yüzme havuzları iptal ediliyor, çim sulamak, otomobil yıkamak yasaklanıyor. Yapay peyzajlar kısıtlanıyor, kuraklık dönemine giren iklimin karar süreceği günlere hazırlanıyor. Fakat son 50-60 yılda Marmara Denizi kadar sulak alanını kaybeden Türkiye, yanlışlı su ve tarım siyasetlerinde ısrar etmeyi sürdürüyor.
Avrupa’nın en büyük ırmakları son yılların en düşük su düzeyine indi. Ren Nehri’nin sularının çekildiği Almanya’da ırmak nakliyatı durma noktasına geldi. On ülkeye rahmet taşıyan Tuna Irmağı kuraklığın pençesinde giderek su kaybediyor. Yağış rejimi bakımından Anadolu coğrafyasından çok daha şanslı olan Avrupa ülkeleri son yılların en büyük kuraklığına suyu adeta kutsayarak hazırlanıyorlar.
TÜRKİYE MARMARA DENİZİ KADAR SULAK ALANINI KAYBETTİ
Son 50-60 yılda Marmara Denizi kadar sulak alanını kaybeden Türkiye, yanılgılı su ve tarım siyasetlerinde ısrar etmeyi sürdürüyor. İçilebilir suyun yaklaşık yüzde 70’i tarımda kullanılıyor. Lakin son yıllarda hükümetin kuru tarım yapılan bölgelerde bile “popülizm uğruna” sulu tarımı teşvik etme siyasetleri, eser desenini ve üretim kültürünü değiştirdiği üzere yırtıcı sulamayla büyük su ve toprak kaybına da yol açıyor.
BUĞDAY İTHAL EDEN TÜRKİYE TROPİKAL ÜRETİME SOYUNUYOR
Buğday ambarı olan Konya Ovası’nda ağır su tüketen şeker pancarı ve ayçiçeği, mısır üzere eserler yaygınlaşırken; mercimek, buğday ve nohut üzere eserlerin yetiştirildiği güneydoğu ovalarında domates-salatalık ve kabak teşvik ediliyor. Akdeniz kıyılarında evvel narenciye ve nar bahçeleri sökülüp muz üretimi teşvik edildi, şimdilerde ise muz bitkileri sökülüp yerine avokado fidanları dikiliyor. Antalya, Mersin, Adana ve Hatay’da adeta avokado patlaması yaşanıyor. Mercimek ve buğday ithal eden su yoksulu Türkiye, suya bağımlı tropikal meyve üretimine soyunuyor. Adıyaman’dan Konya’ya muz üretimi yaygınlaşırken, ülkede Rus buğdayından ekmekle Kanada mercimeğinden çorbaya kaşık sallıyoruz.
ÜRETİMDE BİLİNÇSİZCE YALDIZLANAN MUVAFFAKİYET HİKAYELERİ
Bölgenin yarı kurak iklimine binlerce yıldır adapte olmuş zeytin ağaçlarının yanı başında ömrü suya bağımlı tropik bitkilerden oluşan bahçeler, seralar kuruluyor. Üreticiler ismini söylem etmekte bile zorlandıkları eserleri yetiştirerek belgisiz bir geleceğe gerçek yol alırken; bir yandan da basın bu çeşit üretim hikayelerini masalsı bir muvaffakiyet kıssası olarak duyuruyor: “Beş yıl evvel bahçesine ekti, artık paraya para demiyor…”
Oysa bu daha evvel dünyanın pek çok yerinde oynanan bir oyun ve üretimi kökten değiştiren bir kısır döngü. Bir defa içine girince üretim kültürünün, toprağın ve suyun bir daha asla geri getirilemeyeceği kayıplara yol açan, kimi yerde toplumsal çatışmalara sebep olan bir sarmal.
AVOKADO LATİN AMERİKA’DA NASIL SAVAŞ ARACINA DÖNÜŞTÜ
Dünyanın neresinde üreticilere yönelik tep tip bir eser dayatması varsa, oradaki üretim bir mühlet sonra çöküyor. Evvel büyük çıkar hayalleriyle kurallarını koyamadığı bir oyunun içine giren üretici, giderek toprağını ve üretim araçlarını kaybediyor ve yerine büyük oyuncular geliyor. Avokado’dan sarımsağa, sütten bala global besin hatalarının kıssalarının işlendiği 2018 üretimi “Rotten” belgesel serisi, avokadonun nasıl patlamaya hazır bir bombaya dönüştüğünü anlatıyor. Amerikan avokado pazarının reklam ve tanıtımlarla şişirilmesiyle Kaliforniya’daki üretimin yetersiz kalması ve akabinde Latin Amerika ülkelerine yönelen pazarın yarattığı kabahatler, mahallî karteller ile üreticiler ortasındaki savaşa, ağır su tüketiminin akabinde gelen çatışmalara ve toprağını büyük üreticilere kaptıran çiftçilere odaklanıyor.
‘GIDA GÜVENLİĞİ’ DEĞİL, TEMİNAT ALTINA ALINMIŞ BESİN ÜRETİMİ
Son yıllarda sıkça dillendirilen “gıda güvenliği” kavramı, dünyanın birçok bölgesinde üreticilerin eserlerini ve çıkarını korumak için kurdukları silahlı güvenlik güçlerini tanım eder hale gelmiş durumda. Meğer bu kavramın doğrusu “gıda güvencesi” olmalıydı. Sağlıklı ve tertipli olarak besine erişimin garanti altına alınması da lakin suyun, toprağın ve coğrafyanın akılcı kullanımının yanı sıra iklim krizi ve kuraklığa karşı yanlışsız siyasetler geliştirmekle mümkün.
TÜRKİYE 100 MİLYONU BESLEMEK ZORUNDA, SUYU GERÇEK KULLANMALI
Bugün 85 milyon nüfusa eklenecek göçmen ve turist sayısıyla birlikte 100 milyonun üzerinde bir insanın besin gereksinimini karşılamak zorunda olan Türkiye’de üretimin sigortası olan suya yönelik siyasetler daha çok suyun tüketilmesi tarafında. İSKİ maddesinden sulak alan yönetmeliğine suya ait 50 civarında yasa ve yönetmelik var. Kimi müdafaayı kimi de kullanımı belirliyor. Fakat su konusundaki kayıplar çıkarlardan daha fazla.
UYGULANMAYAN YASA VE YÖNETMELİKLER SUYU KORUMAZ
Göller Bölgesi’nin kalbinde yer alan Isparta’daki Eğirdir Gölü’nün son yıllarda yaşadığı dramatik çekilme, Türkiye’nin çarpık su siyasetinin örneklerinden biri. Türkiye’nin ikinci büyük tatlı su gölü olan Eğirdir Gölü, hem içme suyu kaynağı olarak hem de barındırdığı biyoçeşitlilik bakımından etrafıyla birlikte sit alanı olarak muhafaza altında. Bunların yanında sırf göle özel çıkarılan ve bir cins göl anayasası denilebilecek özel kararlar de uğraşı. Özetle gölün korunması için tüm yasal altlıklar hazırlanmış durumda. Lakin uygulamaya bakıldığında adeta orman kanunu işliyor. Suyu ve doğayı yasalar değil, şuur ve kültürel alışkanlıklar koruyor. Binlerce yıldır bu daima bu türlü oldu.
EĞİRDİR GÖLÜ ÖLÜYOR, YÖNETİM VE ÜNİVERSİTE İZLİYOR
Eğirdir Gölü etrafındaki üç ovaya ve sayısını kurumların bile bilmediği kaçak kuyulara su yetiştirmeye çalışıyor. Dört bir yanından uzatılan hortumlarla suyu çekilen göl giderek kuruyor. Suların çekilmesiyle göl etrafındaki kimi eski yerleşimlerin kalıntıları da açığa çıkmaya başladı. Fakat DSİ başta olmak üzere gölle ilgili kamu kurumları yıllardır tıpkı bildik yolu izliyor. Kamuoyunda oluşan tedirginliklere karşı günü kurtarmaya yönelik açıklamalar yapmakla yetinen kamu kurumları göz nazaran göre gölün tükenişini izlerken ismini ilçeden alan SDÜ’ye bağlı Eğirdir Su Eserleri Fakültesi de birebir yolu izliyor.
ORMANLAR VE SULAR YALNIZCA EKONOMİK ÜRETİM ALANI DEĞİL
Türkiye’de ormanlar da göller de yalnızca birer ekonomik üretim alanı olarak görülüyor. Meğer ormanı da gölü de kendi doğal ekosistemi yaşatır ve korur. Bu gerçeği göz arkası ettiğinizde Aral Gölünün yaşadığı felaket kaçınılmaz hale geliyor. Lakin yalnızca ekonomik fayda gözüyle bakılsa bile yapılan uygulamalar her şartta yanlışlı ve ziyanına sonuçlar doğuruyor.
ÜRETİLEN MEYVE, HARCANAN SUYUN MALİYETİNİ KARŞILAMIYOR
Eğirdir Gölünün sularıyla meyvecilik üretimi yapan bölgedeki bir üretici, bu yıl ürettiği erikleri 2,5 TL’den tüccara veriyor. Şeftalide de durum birebir. Elma ise her yıl yaşanan kısır döngüden çıkamıyor. Bir kilo meyve yetiştirmek için litrelerce su kullanılırken, üretici sattığı bir kilo meyve ile marketten aldığı yarım litre suya ödediği parayı karşılayamıyor. Bu yıl birkaç kat artan güç, gübre, sulama, ilaçlama ve personellik maliyetleri yüzünden meyve üreticileri eserlerini hasat etmekten aciz. Ziraî sulamada kullanılan içilebilir tatlı suyun litresinin mali fiyatı, tahminen de tarihte birinci sefer elde edilen eserin kilogram fiyatından daha yüksek hale geldi. Özetle üretime harcanan suyun bedeli, üretilen eserin bedelinden daha kıymetli. Elma üreticisi 20 yıl evvel bir dönüm elma bahçesi satın almak için ödediği parayı, bu yıl o bahçenin yalnızca bir dönemlik sulanması için ödemek zorunda.
SOĞAN EKMEKTEN KIYMETLİYSE TARIM TABANA VURMUŞ DEMEKTİR
Suya bağımlı hale getirilen üreticilerin kamu dayanağı ile bir an evvel damlama sulama sistemine geçmesi, uzun vadede ise getirisi götürüsünü karşılamayan sulu tarım yerine bilhassa kurak iklime sahip bölgelerde buğday, mercimek, nohut üzere daha stratejik eserlere yönelmek gerekiyor. Ekmeğin domatesten, soğanın ekmekten daha değerli hale geldiği bir ülkede tarım tabana vurmuş demektir.
ANADOLU KURAKLIĞIN VE KITLIĞIN COĞRAFYASI
Anadolu coğrafyası binlerce yıldır kuraklıkla ve buna bağlı kıtlıklarla boğuşmuş bir geçmişe sahip. İki yıl evvel yaşanan Polatlı’daki kum fırtınası üzerinden Orta Anadolu’daki kıtlıklara da değindiğim yazıda yanılgılı arazi kullanımı ve tarım siyasetlerinin yarattığı sonuçlara da değinmiştim: (https://gazeteciyazaryusufyavuzcom.wordpress.com/2020/09/16/13626/)
SUYA DÜŞMAN OLMAK, İNSANIN KENDİNE DÜŞMAN OLMASI DEMEKTİR
Türkiye’de mevcutta uygulanan tarım ve su siyasetleri geçmişten hiç ders alınmadığını gösteriyor. Yakın ve uzak geçmişte yaşanan ve trajedilere yol açan kıtlık ve kuraklıklar, ilgili üniversitelerde ders olarak okutulmalı. Binlerce yıldır Anadolu’daki ömrün ve üretimin can damarı olan sulak alanlar ve gölleri birer birer yok etmek, bu büyük yok oluşu sessizce izlemek, geçmişte suya ve toprağa, ağaca ve tabiata ilahi manalar yükleyen bu toplumun yazgısı değil. Olsa olsa son 50-60 yıldır uygulanan büyüme ve kalkınmaya dayalı iktisat telaffuzunun yarattığı ruhsal parçalanmanın sonucudur. Suya düşmanlık edercesine sürdürülen bu yanlıştan dönme vakti. Zira suya düşman olmak, kendi bedeninin da üçte biri sudan ibaret olan insanın kendine düşman olmasından öteki bir şey değil…
Yusuf Yavuz